Κρίσεις, σχόλια και σκέψεις πάνω στο πόνημα του Θαν. Καλλιανιώτη «Η ισπανική γρίπη του 1918 στη μεσημβρινή Δυτική Μακεδονία»

Άλλο ένα έργο του φάρου της τοπικής Ιστορίας είδε το φως της δημοσιότητας την 8^η του Απρίλη 2020. Έχοντας αναγνώσει πολλάκις, σχεδόν όλο το συγγραφικό του έργο, εύκολα γίνεται αντιληπτό, από τις πρώτες κιόλας αράδες, ότι δεν διαφέρει σε τίποτα από κάθε προηγούμενο, αφού κι εδώ συναντά κανείς υπερπληθώρα πηγών τις οποίες διαχειρίζεται αψόγως, εν ολίγοις κριτικάρει κι ερμηνεύει, τολμά και φαντάζεται. Δεν παραθέτει απλώς.

   Ακόμη και η δικαιολόγηση για την έλλειψη πηγών στο έργο του, λόγω αδυναμίας προσέγγισής τους εξαιτίας του λοκ ντάουν, δεν μειώνει τις παρατιθέμενες πληροφορίες και την όλη αφήγηση, αφού αυτές είναι ήδη υπεραρκετές για την τελική του σύνθεση και ετερόκλητες. Σημαντικότατη κρίνεται η χρήση πηγών από τα ΓΑΚ Κοζάνης, αξιοποιώντας την επαγγελματική του θέση. Ιδιαίτερη μνεία θα θέλαμε να κάνουμε στη μία και μοναδική πηγή που ξεχωρίζει από όλες τις άλλες: στο μηναίον Ιουνίου του 1895 της ενορίας Μεταμορφώσεως Κοζάνης, δηλ. σε ένα παλαιό λειτουργικό βιβλίο, όπου οι χρήστες του σημείωναν γεγονότα της εποχής τους που θεωρούσαν σημαντικά. Πρόκειται για πολύτιμες πηγές, που με κόπο εντοπίζονται και κυρίως συλλέγονται και ακόμη περισσότερο μεταγράφονται. Σε αντίθεση με κάθε άλλη ανέκδοτη πηγή που βρίσκεται τεκμηριωμένη σε βιβλιοθήκες και αρχειακές συλλογές, οι ενθυμήσεις απαιτούν από τον ερευνητή πολλαπλάσιο κάματο. Ίσως γι’ αυτό να θεωρούνται και μειωμένης σημασίας από την πλειοψηφία των τοπικών μελετητών. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τους παλαιούς δασκάλους που από αγάπη για τον τόπο τους κατέγραφαν την ιστορία του και είναι οι πρώτοι και μοναδικοί που έχουν παραθέσει στις εργασίες τους ανάλογες πηγές. Ασχέτως αν συμφωνούμε ή διαφωνούμε με την φιλοσοφία των παλαιών δασκάλων, το ερευνητικό τους δαιμόνιο μας προσφέρει έτοιμες πηγές προς ερμηνεία. Όπως λοιπόν επισημαίνει και ο Καλλιανιώτης όσοι θεωρούν τριτεύουσες ανάλογες πηγές, δηλ. κατηγοριοποιούν τα δεδομένα προς σύνθεση, πρέπει να εντρυφήσουν ακόμη περισσότερο στη Γνώση. Τέλος αξίζει να αναφερθεί και η αναφορά του στην αδυναμία πρόσβασης στα αρχεία του γαλλικού προξενείου της Κοζάνης, κάτι που έχουμε αναφέρει αρκετές φορές στο παρελθόν δημοσίως ή ιδιωτικώς, ουσιαστικά στην αδιαφορία των τοπικών πολιτικών και πολιτιστικών θεσμών της πόλης.

   Η υστερομεταμοντέρνα θεώρηση της μεθοδολογίας και της σκέψης του, διαφαίνεται ευθύς αμέσως από την πανέξυπνη χρήση του προσδιορισμού στον τίτλο της εργασίας. Ένας προσδιορισμός που αν και εκ πρώτης μοιάζει σιβυλλικός, προσδιορίζει επακριβώς τον τόπο ερεύνης. Το βασικό θέμα εμπνέεται από την τρέχουσα πανδημία, αποτελώντας άλλη μια πρωτοπορία του γράφοντος, αφού το θέμα δεν έχει ερεθίσει το ενδιαφέρον των ερευνητών. Η έμπνευσή του όμως πηγάζει και από την τεράστια μνήμη του, αφού κατάφερε να συγκρατήσει μαρτυρίες 25 και πλέον χρόνων που αφορούσαν τους πληγέντες προγόνους του. Έτσι, για μια ακόμη φορά, ο τόπος μελέτης είναι, κατά μια σκοπιά, η Αιανή και τα περίχωρά της (τα τελευταία εκτείνονται έως όπου μπορεί ο κάθε ερευνητής), τόπος καταγωγής, έμπνευσης, μάλλον και νοσταλγίας του συγγραφέα. Και ποιος όμως δεν επηρεάζεται από τις ρίζες του;

   Άλλο σημείο που ξεχωρίσαμε αρχικά στο έργο του είναι η ειλικρίνεια του ερευνητή, που δεν λησμονεί να ευχαριστήσει όσους συνέδραμαν στη μελέτη του. Σ’ αυτούς πάντως δεν συγκαταλέγεται ουδείς εκ των αυτοπροσδιοριζόμενων ως εγκρίτων επιστημόνων της Δυτικής Μακεδονίας, πιθανόν λόγω αυτοπροσδιορισμού, ενώ καλό θα ήταν, οι τελευταίοι, να ξεκινήσουν να κινούνται εκτός κρατικών πόρων, ακόμη κι αν συνεχίσουν στην αναπαραγωγή πεπερασμένων (εδώ και 2 αιώνες) απόψεων και τη χρήση συντηρητικών και ανερμήνευτων ιδεοληψιών.

   Στην προσπάθεια οριοθέτησης της δουλειάς του, μας πληροφορεί για την αποφυγή του να συγκρίνει το τότε με το τώρα, αν και η δεκάδα των δυνατών ερμηνειών του, που κάποιες θα σχολιαστούν παρακάτω, αρύεται όχι μόνο από τον καιρό του γενικώς, αλλά και από την τρέχουσα υπερακραία κατάσταση που όλοι βιώνουμε ποικιλοτρόπως.

   Οι προλογικές και εισαγωγικές του αναφορές κλείνουν με την συνωνυμοποίηση των όρων πραγματική αλήθεια και αλήθεια της Ιστορίας, κάτι που μας βρίσκει εντελώς ενάντιους σε αυτήν τη θέση, αφού όσο κι αν προσπαθήσει κανείς (και ο Θ.Κ. το προσπαθεί με τον καλύτερο τρόπο) να προσεγγίσει την αληθινή αλήθεια είναι αδύνατο να το πετύχει. Πόσο αληθινή μπορεί να είναι μια αλήθεια που περνά μέσα από την πένα, ακόμη και της εντιμότερης προσπάθειας; Η απάντηση βρίσκεται στο ίδιο το κείμενο, όπου η χρήση της ορολογίας άλλοτε συνάδει κι άλλοτε όχι με την εξεταζόμενη περίοδο. Ενώ π.χ. τα τοπωνύμια αναφέρονται βάσει του καιρού τους (δηλ. το 1918), όπως δηλαδή τα εκφωνούσαν οι κάτοικοι των περιοχών, για την περιοχή της Κοζάνης και των περιχώρων της, δηλ. του Τσιαρτσιαμπά, προάγεται ως καταλληλότερος ο φορτισμένος όρος Ελίμεια. Άραγε, τη δυνατότητα χρήσης χρονοκάψουλας που θα μας οδηγούσε έναν αιώνα πίσω, θα καταφέρναμε να ακούσουμε τη λέξη Ελίμεια; Όσες πηγές κι αν παρατεθούν με τον εν λόγω όρο, θα κριθούν ως ημαρτημένες και θα βγάλουν νικήτρια την προφορική μνήμη (για να χρησιμοποιήσουμε τα επιχειρήματα του ίδιου του συγγραφέα), σύμφωνα με την οποία η περιοχή καλείτο και καλείται ως σήμερα Τσιαρτσιαμπάς, όσο κι αν οι θεράποντες της επίγειας σωτηρίας, δηλ. οι πολιτικοί προσπαθούν για το αντίθετο.

   Ο λογοτεχνικός τρόπος της αφήγησης ξετυλίγει με όμορφο τρόπο τα γεγονότα της περιόδου, σκοντάφτοντας όμως στις πάμπολλες ημερομηνίες και αριθμούς, που για να ελέγξουμε την ορθότητά τους θα πρέπει να επιδοθούμε σε πάμπολλες αριθμητικές πράξεις. Στάσεις έκανε η ανάγνωσή μας και στη χρήση διαφόρων όρων που ο συγγραφέας χρησιμοποιεί. Πέραν του φορτισμένου όρου Ελίμεια, έναντι του ορθότερου Τσιαρτσιαμπά που ήδη αναφέρθηκε, η χρήση του όρου οθωμανοί για την πλειοψηφία των κατοίκων των Καϊλαρίων, μήπως θα έπρεπε να αντικατασταθεί από τον όρο μουσουλμάνοι; Ο πρώτος δηλώνει τους πολίτες-υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στους οποίους περιλαμβάνονται άνθρωποι ποικίλων θρησκευμάτων και εθνικών συνειδήσεων, αν αυτές υπήρχαν στο νου των ανθρώπων του 1918. Ακόμη, η αναφορά σε τουρκικά σχολεία της Ελίμειας, αναφέρεται στα τουρκόγλωσσα σχολεία της περιοχής ή σε κάτι άλλο; Και τέλος, στην οθωμανοκρατούμενη (κατά 93%) πόλη των Σερβίων, έναντι ποιών επικρατούσαν αριθμητικά οι οθωμανοί;

   Ο υστερομεταμοντερνισμός του Καλλιανιώτη ξεχωρίζει έντονα στην δουλειά μυρμηγκιού (κριτική και συμπάθεια στις πηγές του) που επιτελεί: πρώτον, στην αξιολόγηση ως ημαρτημένης, πηγής του 1918 (αφίσα Γκαβανά) και την ορθότατη και βάσιμη επαναχρονολόγησή της τουλάχιστον 25 χρόνια αργότερα. Δεύτερον, στον εντοπισμό της ανακολουθίας ανάμεσα στους όρους όσιος και Άγιος, που χρησιμοποιήθηκαν για τον Όσιο Νικάνορα. Τρίτον, μιαν ακόμη ανακολουθία στις ημερομηνίες άφιξης των οστών του Οσίου στην πόλη, που η θρησκευτική άποψη τοποθετεί σε ύστερη ημερομηνία, που στα πλαίσια της μεταφυσικής, συμπίπτει με το τέλος της πανδημίας στην πόλη της Κοζάνης και τέταρτον σε άλλη μια κατεδάφιση της αξιοπιστίας πληροφοριών που μας παρέχουν οι επίσης γραπτές πηγές σε σχέση με τις ανεπίσημες προφορικές αντίστοιχες, στην προκειμένη περίπτωση εκλογικοί κατάλογοι που ζωντανεύουν νεκρούς! Δικό μας παράδειγμα αποτελεί και η ημερομηνία γέννησης του πατέρα Νίκου, τον οποίο η αστυνομική του ταυτότητα τον μικραίνει κατά δύο μέρες. Όσο ασήμαντο κι αν φαίνεται αυτό στα μάτια της επίσημης και γενικής ιστορίας, η γνώση των γεγονότων εκείνων των δύο μη καταγεγραμμένων ημερών, φέρνει στο φως αδιάσειστα στοιχεία.

   Υστερομεταμοντερνισμός διαφαίνεται και στον τρόπο που ερμηνεύει γεγονότα, δηλ. με τόλμη, φαντασία και λογική. Αρχικά, όσον αφορά στην αιτιολόγηση της λήθης του γεγονότος της πανδημίας ως δύσχρωτου, αφού ο ανθρώπινος νους προτιμά τις μνήμες τις ευχάριστες. Αφού όντως έτσι είναι, τότε για ποιο τραύμα μιλάμε, όσον αφορά γεγονότα ιστορικά; Μήπως τελικά η ιστορία είναι όντως κατασκευή και το τραύμα μια από αυτές; Ύστερα ακόμη, ευφυής και δεικτικός είναι και ο τρόπος που προβλέπει μελλοντικές προτάσεις σωτηρίας παίρνοντας όμως θέση υπέρ μιας νέας δικής του πρότασης που ουσιαστικά καταρρίπτει τα σωτηριολογικά πλαίσια.

   Εντύπωση προκαλούν επίσης 5 πληροφορίες για τον τρόπο λειτουργίας του κράτους του 1918 και αντίδρασης των ανθρώπων που παρομοίως συνέβησαν και κατά τη διάρκεια της τρέχουσας πανδημίας, δείχνοντας πως όσο κι αν οι εποχές αλλάζουν, εν τέλει τίποτα δεν αλλάζει.

α. ο έλεγχος του τύπου. Τότε, η τοπική ΗΧΩ απέφευγε να ονοματίσει την γρίπη, ενώ σήμερα ο έλεγχος έγκειται στην στη διασπορά του φόβου.

β. Οι τότε αθηναίοι υπάλληλοι του κράτους, μπέρδευαν τα τοπωνύμια κάνοντας το Σόροβιτς πότε Σέρρες και πότε Σέρβια, τα δε Καϊλάρια, Γαϊλάρια. Και σήμερα όμως, ο υπουργός της καθημερινής μας ενημέρωσης, έκανε τον Εχίνο, Ενίχο.

γ. η αρχική υποτίμηση της ασθένειας που θεωρήθηκε από άλλους της μόδας και από άλλους ως Βλαχοπνευμονία. Με αντίστοιχο ρατσιστικό χαρακτηρισμό κρίθηκε και η τρέχουσα γρίπη από την καρικατούρα-πλανητάρχη, ως κινεζικός ιός.

δ. οι πρώιμοι διθύραμβοι (βλ. γλείψιμο) για τον Ηλιάκη την ώρα που στην πόλη ξεπερνούσαν τους δέκα οι νεκροί, μοιάζουν με τους σύγχρονους αντίστοιχους που ενώ στην αρχή της πανδημίας κατείχαν εξέχουσα θέση στον δημόσιο λόγο, σήμερα, μόλις έναν μήνα μετά και εν μέσω πανδημίας ακόμη, άρχισαν ήδη να ξεφτίζουν.

ε. η ολιγωρία του δήμου Κοζάνης για την καθαριότητα και απολύμανση δημοσίων χώρων είναι ίδια με τη σημερινή, αφού γύρω στις 6 Απρίλη, έναν μήνα μετά την έναρξη των μέτρων κοινωνικής λιτότητας, έγινε η πρώτη και μόνη απολύμανση μερικών θέσεων της κεντρικής πλατείας.

   Προτελευταία στάση θα κάνουμε στον αφανή και λησμονημένο ευεργέτη της Αιανής Κωνσταντίνο Χριστοδουλίδη, ο οποίος ακόμη κι αν μελλοντικά τοποθετηθεί εκεί που του πρέπει, θα διαγραφούν μονομιάς από την ιστορική μνήμη οι πρακτικές των συγχωριανών εις βάρος του.

   Κλείνοντας θα παραθέσουμε αυτούσια φράση του Καλλιανιώτη που δείχνει πως, παρόλο που προηγουμένως δηλώσαμε αντίθετα, τελικά καμιά φορά, η ελεύθερη ιστορία περιέχει και αληθινές αλήθειες και αγγίζει την ιστορική αλήθεια: την αλήθεια σκοτεινιάζουν πολιτικές και οικονομικές διαφορές τη συνεργεία των μέσων ενημέρωσης και της ροπής του κόσμου στη μυθοπλασία, ιδιαίτερα όταν αυτή επενδύει ή εξαγνίζει πρακτικές και οφέλη.